سوال: وقتى آغاز وصیت نامه امام راحل را مى‏خواندم، به نکته‏اى زیبا و دقیق برخوردم و آن صحیفه یا مصحف فاطمه بود؛ کتابى که از جانب خداوند متعال به زهراى مرضیه الهام شده است. این نکته چند سؤال را در ذهن من ایجاد کرد:1( مصحف فاطمه چیست؟ 2( چه محتوایى دارد؟ 3( مگر ممکن است جبرئیل بر غیر پیامبر نازل شود؟ 4( این مصحف اکنون کجا است؟ خواهشمندم مرا راهنمایى کنید.

جواب: نکته زیبا و دقیقى که ذهن و اندیشه شما را به سوى چنین مقوله و پرسش‏هایى پیرامون آن معطوف داشته است در حقیقت پرداختن به نکته‏اى است که از دیرباز موضوع بحث و گفت‏وگوى عالمان و اندیشمندان بوده است، ورود به این مقوله مستلزم تمهیداتى است که ذیلاً بدان اشاره مى‏گردد.

چیستى مصحف

کلمه مُصْحَف (با هر سه حرکت میم) اکنون بیش‏تر به معناى «قرآن» به کار مى‏رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه‏هایى است که میان دو جلد جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى‏شود.1 بنابراین، منظور از «مصحف فاطمة(س)، کتاب فاطمه(س) است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى بن کعب» وجود کتابى نزد آن حضرت(س) را تأیید کرده‏اند.2

بدین ترتیب سخن کسانى مانند «ایجى» در مواقف و «جرجانى» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق(ع)» که مدعى شده‏اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه(س) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معناى مصحف ریشه دارد.3

 مصحف فاطمه و محتواى آن

درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى روایات فراوان یافت مى‏شود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى اختلافاتى میان این روایات مشاهده شود؛ اما با کمى دقت توجیه مى‏گردد.4 بعضى از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته‏اند.5 بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب مطالبى چون وصیت حضرت فاطمه(س)6 مصیبت‏هاى فرزندان آن حضرت(س) در طول زمان7 ، پیشگویى حوادث آینده8 و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند راند9 ، نوشته شده است.

دسته‏اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتى حکم عملى که موجب نصف شلاق مى‏شود10، سخن به میان آورده‏اند.11 بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق(ع) حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا(س) مستند دانسته است.12

این روایات با هم ناسازگار نیستند؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده است.

بعضى از معصومان حجم مصحف را سه برابر قرآن شمرده‏اند.13

 زمان و کیفیت نگارش

مهم‏ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که مسأله ارتباط حضرت زهرا(س) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الاهى در همین جا مطرح مى‏گردد.

در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم(ص) مطالب را املا مى‏کرد و حضرت على(ع) مى‏نوشت.14

پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه(س) مى‏توان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا(س) نگهدارى مى‏شد یا آن حضرت واسطه رسیدن بعضى از مطالب به دست حضرت على(ع) بوده است.

برخى از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا(س) دانسته‏اند.15 بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) خداوند فرشته‏اى را نزد حضرت زهرا(س) مى‏فرستاد تا در غم پدر دلدارى اش دهد، وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت‏وگو بنشیند. حضرت فاطمه(س) سخنان آن فرشته را به حضرت على(ع) منتقل کرد و آن حضرت(ع) آن‏ها را به نگارش در آورد.16 روایتى این فرشته را جبرئیل(ع) معرفى کرده است.17

میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد؛ زیرا مى‏توان گفت خداوند به وسیله فرشته‏اى از فرشتگان خود به نام جبرئیل(س) با آن حضرت(س) سخن گفته است.18

به نظر مى‏رسد در توجیه این ناسازگارى باید گفت، فاطمه زهرا(س) یک مصحف داشت. بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدرش اختصاص داده بود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل(س).

 امکان نزول جبرئیل بر فاطمه(س)

اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم(ص) است؛ به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم(ص) خاتم انبیا بوده، بعد از وفات آن حضرت(ص) ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا(س) نازل مى‏شد و با آن بزرگوار گفت و گو مى‏کرد.

در پاسخ بدین اشکال باید گفت، طبق آیات قرآنى، نزول فرشته الاهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحى امکان‏پذیر است؛ چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم(س) سخن مى‏گوید19 و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى(ع) را وحى مى‏خواند.20 و وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى(ع) و حضرت مریم(س) پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا(س) که از سوى پیامبر اکرم(ص) سرور همه زنان در همه زمان‏ها معرفى شده، به طریق اولى پذیرفتنى مى‏نماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم(ص) قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم(ع) و خداوند وجود دارد.21 در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده‏اند. «محدّث» یعنى کسى که با فرشتگان الاهى نوعى ارتباط دارد و از آن‏ها حدیث دریافت مى‏کند.22

 مصحف نزد چه کسى است؟

روایات شیعه نشان مى‏دهد این مصحف در زمان‏هاى مختلف نزد امامان معصوم - علیهم السلام - بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده‏اند.23

تذکر

کتاب‏هایى که اخیراً با عنوان «صحیفة الزهرا علیها السلام» منتشر شده،24 با «مصحف فاطمة(س)» تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب‏ها عمدتاً دعاهاى منسوب به آن حضرت(س) به چشم مى‏خورد نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفته‏اند.

 پی نوشت:

1. تدوین السنة الشریفه، سید محمدرضا حسینى جلالى، ص 76.

2. صحیفة الزهرا(س)، اسعد عبود، ص 58 - 56.

3. سیرة الائمة الاثنى عشر، سید هاشم معروف الحسنى، ج 1، ص 98 و 99.

4. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، ج 26، ص 48 - 38.

5. همان، ص 38 و 39.

6. همان، ص 43.

7. همان، ص 41.

8. همان، ص 44.

9. تدوین السنة الشریفه، ص 77.

10. بحارالانوار، ص 37.

11. همان.

12. همان، ص 44.

13. همان، ص 39.

14. همان، ص 41 و 42 و 49.

15. همان، ص 39.

16. همان، ص 44 و 48.

17. همان، ص 42.

20. قصص7 :)28.

21. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 97.

22. اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 315.

23. بحارالانوار، ص 48 - 38.

24. مانند صحیفة الزهراس)، تألیف اسعد عبود و صحیفة الزهرا(س) تألیف جواد قیومى اصفهانى.